تأثیر تراکم و ردیف‌ کشت گندم دیم بر عامل پوشش گیاهی معادله جهانی هدررفت خاک در منطقه نیمه-خشک در استان زنجان

سابقه و هدف: یکی از نگرانی‌های اصلی در استفاده از معادله جهانی هدررفت خاک (USLE) در بسیاری از مناطق از جمله در مناطق تحت فرسایش شدید، عدم اطمینان در مورد عامل پوشش گیاهی (C) برای محصولات مختلف کشاورزی است. با وجود آن که در برخی کشورها از جمله آمریکا، اطلاعات زیادی در مورد عامل پوشش گیاهی در دسترس می‌باشد، اما این مناطق تفاوت‌های بسیار زیاد اقلیمی و پدولوژیکی با مناطق دیگر به ویژه مناطق نیمه‌خشک دارند. گندم دیم از مهمترین محصولات کشاورزی در این مناطق است که با تراکم و فاصله ردیف‌های مختلف در کشتزارهای شیب‌دار کاشته می‌شود. هیچ اطلاعاتی در مورد تأثیر تراکم بذر و فاصله ردیف کشت بر عامل پوشش گیاهی در گندم دیم منطقه نیمه‌خشک وجود ندارد. مواد و روش‌ها: آزمایش مزرعه‌ای با دو تراکم بذر گندم (90 و 120 کیلوگرم در هکتار) و دو فاصله ردیف (20 و 25 سانتی‌متر) در کرت‌های آزمایشی همراه با کرت‌های شاهد (بدون کشت بذر) انجام گرفت. آزمایش با طرح بلوک‌های کامل تصادفی در سه تکرار در شیب 10 درصد زمین طی 1394تا 1395 اجرا شد. بذر گندم توسط ردیف‌کار 9 و 11 ردیفی برای ایجاد فاصله 25 و 20 سانتی‌متر بین ردیف‌ها کشت شد. 18 کرت با ابعاد 5 متر طول در 5/1 متر عرض در مزرعه برای اندازه‌گیری هدررفت خاک از بارش‌های طبیعی در طی مهر1394 تا تیر 1395 احداث شد. عامل پوشش گیاهی (C) برای هر کرت کاشته شده از مقدار هدررفت خاک از آن کرت به مقدار هدررفت خاک از کرت شاهد با فاصله ردیف یکسان (بدون کشت بذر) تعیین شد. برای تحلیل آماری وجود تفاوت معنی‌دار بین دو فاصله ردیف کشت یا بین دو تراکم بذر از نظر عامل پوشش گیاهی، از آزمون t جفتی استفاده شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که عامل پوشش گیاهی (C) در تراکم بذر 90 و 120 کیلوگرم در هکتار به ترتیب 42/0 و 43/0 است. مقدار عامل پوشش گیاهی بین دو تراکم بذر از نظر آماری معنی‌دار نبود. افزایش تراکم بذر در ردیف‌های کشت، رشد بوته‌های گندم را به دلیل افزایش شدت رقابت در گیاهان روی هر ردیف، کاهش داد. مقدار عامل پوشش گیاهی در خطی‌کار 9 ردیفی با فاصله ردیف کشت 25 سانتی‌متری برابر 34/0 بود در حالی که مقدار آن برای خطی‌کار 11 ردیفی 51/0 بود که نشان دهنده افزایش 33 درصدی و معنی‌دار در مقدار عامل پوشش گیاهی بود (p<0.05). در روش کشت 9 ردیفی از یک سو با افزایش سطح مقطع عرضی شیار، تنش برشی جریان و احتمال هدررفت خاک و در نتیجه مقدار عامل پوشش گیاهی کمتر شد و از سوی دیگر، رقابت اندکی بین گیاهان در ردیف‌های کشت وجود داشت. از این رو هدررفت خاک در کرت تحت کشت به مراتب کمتر از کرت بدون پوشش بود. برهمکنش تراکم بذر و فاصله ردیف از نظر تأثیر بر عامل پوشش گیاهی معنی‌دار نبود. کم‌ترین مقدار عامل پوشش گیاهی (C) در کشت با خطی‌کار 9 ردیفی (با فاصله ردیف کشت 25 سانتی‌متر) با تراکم کشت 120 کیلوگرم در هکتار به دست آمد. نتیجه‌گیری: این پژوهش نشان داد که عامل پوشش گیاهی در گندم دیم بین 33/0 تا 51/0 متغیر است. تراکم کشت بذر عامل مهم تعیین کننده مقدار عامل پوشش گیاهی نبود در حالی که فاصله ردیف کشت به‌طور چشمگیری مقدار این عامل را تحت تأثیر قرار داد. مقدار عامل پوشش گیاهی گندم را می‌توان با تغییر فاصله ردیف از 11 ردیفی (با فاصله ردیف کشت 20 سانتی‌متر) به 9 ردیفی (با فاصله ردیف کشت 25 سانتی‌متر) با تراکم بذر 120 کیلوگرم در هکتار به‌طور قابل توجهی کاهش داد.